Jarząb brekinia [Sorbus torminalis (L.) Crantz] to rzadki gatunek drzewa występujący na rozproszonych stanowiskach, głównie w zachodniej Polsce. Rośnie głównie na nizinach lasów klasy Querco-Fagetea i Quercetea robori-petraeae, najczęściej w grądach i dąbrowach, będąc gatunkiem domieszkowym o wysokich walorach biocenotycznych. Może mieć również znaczenie w meblarstwie i medycynie. W przeszłości za główne zagrożenie dla brzeków uznawano wyraźne wycinki, a także wprowadzanie monokultur sosny. Obecnie największym zagrożeniem dla tego gatunku jest mała liczebność populacji, fragmentacja siedlisk, a także zgryzanie przez zwierzynę. W celu zapobieżenia dalszej degradacji genetycznej, a także ilościowej populacji drzew matecznych w naszym kraju podjęto próby ustalenia działań, które chroniłyby zasoby genetyczne S. torminalis na poziomie in situ i ex situ, w tym restytucję gatunku na stanowiskach zastępczych, a następnie wprowadzanie osobników na obszary leśne. Wykazano, że drzewa rosnące na siedlisku lasu świeżego były niższe i miały gorszy stan zdrowotny w porównaniu z drzewami rosnącymi na siedlisku lasu mieszanego. Na powierzchniach położonych na siedlisku lasu mieszanego świeżego po dwóch latach od nasadzeń stwierdzono większe zagęszczenie niż na obiektach położonych na siedlisku lasu świeżego.

The wild service tree [Sorbus torminalis (L.) Crantz] is a rare tree species found in scattered locations mainly in western Poland. It grows mainly in the lowlands of Querco-Fagetea and Quercetea robori-petraeae class forests, most often in oak-hornbeam forests and oak forests, being an admixture species with high biocenotic values. It can also be important in furniture making and medicine. Clear clearing as well as the introduction of pine monocultures were considered to be the main threats to the service tree in the past. Currently, the greatest threat to this species is the low population size, fragmentation of habitats and being damaged by animals. In order to prevent further genetic as well as the quantitative degradation of the service treespopulation in our country, attempts have been made to establish activities that would protect the genetic resources of S. torminalis at the in situ and ex situ level, including the restitution of the species in replacement sites, and then the introduction of individual plants to forest areas. It was shown that trees growing in the new forest habitat were lower and had a lower health condition compared to trees growing in the mixed forest habitat. Two years after planting a greater density was found in the plots located in the mixed new forest habitat, than in the plots located in new forest habitat.

Sorbus torminalis; restytucja; ochrona gatunkowa; siedliska leśne; restitution; species protection; forest habitats

Barnard C.J., Gilbert F.S., McGregor P.K. 2007. Asking Questions in Biology: A Guide to Hypothesis Testing, Experimental Design and Presentation in Practical Work and Research Projects, 3rd Edition. Pearson Education.

Bednorz L. 2007. Conservation of genetic resources of Sorbus torminalis in Poland. Dendrobiology 58: 3–7.

Bednorz L. 2009. Jak chronić jarząb brekinię (Sorbus torminalis) w polskich lasach? [How to protect the wild service tree (Sorbus torminalis) in Polish forests?]. Sylwan 153 (5): 354–360.

Bednorz L. 2010. Jarząb brekinia Sorbus torminalis (L.) Crantz w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 144 ss. ISBN 978-83-6132-09-20.

Bednorz L., Kaczmarek L. 2015. Jarząb brekinia (Sorbus torminalis) na zrekultywowanych terenach pogórniczych Kopalni Wapienia Górażdże. [The wild service tree (Sorbus torminalis) on reclaimed post-mining areas of the Górażdże Limestone Mine]. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie R. 17. Zeszyt 42 (1): 295–300.

Beza M., Kozioł C. 2015. Ochrona zaobów genowych jarzęba brekinii w Polsce – zalecenia praktyczne. Postępy Techniki w Leśnictwie 129: 19–27.

Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 614 ss. ISBN 83-0901-724-3.

Cedro A. 2016. Wpływ warunków klimatycznych na szerokość przyrostu rocznego jarzębu brekinii (Sorbus torminalis L.) w Wielkopolsce. [The influence of climatic conditions on the tree-ring width of wild service trees (Sorbus torminalis L.) in Wielkopolska]. Leśne Prace Badawcze 77 (2): 117–123. DOI: 10.1515/frp-2016-0013

De Sá J.P.M. 2007. Applied Statistics Using SPSS, STATISTICA, MATLAB and R. Springer Science & Business Media, 505 ss. ISBN 978-3-540-71972-4. DOI: 10.1007/978-3-540-71972-4

Kacániová M., Fikselová M. 2007. Mycological flora on tree fruits, crust, leaves and pollen Sorbus domestica L. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 14 (2): 229–232.

Kita W., Pusz W., Dancewicz A. 2011. Badania grzybów z rodzaju Gymnosporangium występujących na Sorbus aucuparia L. w Karkonoskim Parku Narodowym. [The investigation on Gymnosporangium spp. occurrence on Sorbus aucuparia L. on Karkonosze National Park]. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1): 264–268.

Kmiecik S., Zwierzyński J., Chirrek M. 2014. Regionalny program ochrony i restytucji jarzębu brekinii – Sorbus torminalis (L.) Crantz na obszarze działania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile. [Regional program of conservation and restitution of wild service tree Sorbus torminalis (L.) Crantz within the region protected by the Regional Management of State Forests in Piła]. Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach 8: 110–117. DOI: 10.5604/20811438.1158033

Kryżar S. 2017. Wpływ struktury zagospodarowanych drzewostanów na obecność jarzębu brekinii (Sorbus torminalis) i buławnika mieczolistnego (Cephalanthera longifolia) w zespole podgórskiej dąbrowy acidofilnej. [The influence of stand structure in submontane acidophilous oak forests on the presence of the wild service tree and sword-leaved helleborine]. Leśne Prace Badawcze 78 (2): 103–112. DOI: 10.1515/frp-2017-0011

Magnuszewski M. 2015. Realizacja programu restytucji i ochrony cisa pospolitego (Taxus baccata L.) oraz jarzębu brekinii (Sorbus torminalis) (L.) Crantz w Lasach Państwowych. Postępy Techniki w Leśnictwie 129: 50–56.

Nawrocka-Grześkowiak U., Frydel K. 2010. Jarząb brekinia (Sorbus torminalis) na terenie Nadleśnictwa Kaliska. [Service-tree (Sorbus torminalis) of Kaliska Forest District]. Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach 4: 105–110.

Orlikowski L., Duda B., Oszako T. 2004. Występowanie Phytophthora cactorum na jarząbie zwyczajnym (Sorbus aucuparia). [The occurrence of Phytophthora cactorum on rowan (Sorbus aucuparia) in forest nurseries]. Sylwan 10: 67–72.

Orlikowski L., Wojdyła A. 2010. Choroby ozdobnych drzew liściastych. Plantpress, Kraków, 176 ss.

Pacyniak C. 1993. Nowe formy jarzębu brekinii (Sorbus torminalis Crantz) i niektórych innych gatunków drzew. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk Rolniczych i Leśnych, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leśnych 76: 99–105.

Pacyniak C. 2003. Jarząb (Sorbus) w Polsce, jego znaczenie i potrzeba reintrodukcji niektórych gatunków. Przegląd Leśniczy 13 (01): 12–14.

Pusz W. 2016. Plants’ healthiness assessment as part of the environmental monitoring of protected mountainous area in the example of Karkonosze (Giant) Mts. (SW Poland). Environmental Monitoring and Assessment 188 (10): 1–15. DOI: 10.1007/s10661-016-5551-5

Pusz W., Baturo-Cieśniewska A., Zwijacz-Kozica T. 2019. Zdrowotność jarzębu szwedzkiego (Sorbus intermedia L.) w wybranych lokalizacjach Tatrzańskiego Parku Narodowego. [Health status of Swedish whitebeam (Sorbus intermedia L.) in selected regions of the Tatra National Park]. Sylwan 163 (6): 489–495.

Sęktas J. 2015. Problematyka restytucji chronionych gatunków drzew na przykładzie prac realizowanych przez Arboretum Leśne im. prof. S. Białoboka w Nadleśnictwie Syców. Postępy Techniki w Leśnictwie 129: 57–63.

Szwagrzyk J. 2019. Polski model leśnictwa wobec nowych wyzwań w szybko zmieniającym się świecie. Referat z sesji naukowej pt.: „Wielofunkcyjna gospodarka leśna wobec oczekiwań przemysłu drzewnego i ochrony przyrody” z okazji 119 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Leśnego w Darłówku, 12–14.09.2019 r.

Szymura T.H. 2010. Tradycyjna gospodarka odroślowa w Europie Środkowej i jej wpływ na różnorodność biologiczną. [The traditional coppice management system in Central Europe and its impact on biological diversity]. Sylwan 154 (8): 545–551.

Tylkowski T., Suszka J. 2015. Hodowlano-ochronne postępowanie z nasionami cisa pospolitego, jarzęba brekinii, jesionu wyniosłego i wiązów: od zbioru do siewu. Postępy Techniki w Leśnictwie 129: 7–13.